Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej

W Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (EKK) z 2000 roku, ratyfikowanej przez większość krajów europejskich (w tym Polskę w 2004 r.) zapisano, iż krajobraz to obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. W tym ujęciu kluczowe jest dostrzeżenie zarówno elementów naturalnych jak i antropogenicznych oraz relacji zachodzących między nimi. Mapy krajobrazów z XX w. w większości dotyczyły głównie środowiska przyrodniczego. Za sprawą EKK, standardem jest kompleksowe rozpoznanie zasobów, co stwarza znacznie szersze możliwości aplikacyjne. Anglia, Niemcy, Słowacja, Szkocja opracowały własne mapy krajobrazów w wielu skalach, które odpowiadają współczesnym wymogą ochrony i planowania krajobrazów na poszczególnych szczeblach planowania przestrzeni. Nowatorskie narzędzia z tego zakresu  w wielu krajach stały się integralnym elementem systemu gospodarowania przestrzenią. Można tu wymienić: atlasy i karty krajobrazu, metody oceny i wyceny krajobrazu oraz narzędzia modelowania i symulacji przekształceń.

Z polskiego punktu widzenia bardzo ciekawym przykładem jest Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej (Atlas krajiny České republiky, Red.: Hrnčiarová, Mackovčin, Zvara, 2010), powstały z inicjatywy tamtejszego Ministerstwa Środowiska. Podobnie jak w klasycznych atlasach geograficznych, przedstawiono w nim 1137 wątków na: 906 mapach szczegółowych (41 w skali 1:500 000, 342 w skali 1:2 000 000) oraz 797 ilustracjach (diagramy, tabele, zdjęcia itp.). Swego rodzaju innowacją jest to, że krajobraz został wykorzystany tu jako motyw przewodni dla omówienia informacji, które zwarto w dziewięciu rozdziałach. Pierwszy z nich stanowi wstęp metodyczny dotyczący badań krajobrazu, w którym szeroko opisano cele i zakres opracowania. Kolejna część prezentuje szeroki kontekst geograficzny w skali Europy. Trzy następne rozdziały, bazując na informacjach dotyczących użytkowania terenu, przedstawiają: krajobraz kulturowy w ujęciu historycznym, krajobraz przyrodniczy oraz współczesny krajobraz kulturowy. Atlas uzupełniają trzy rozdziały ujmujące krajobraz jako: dziedzictwo, środowisko życia oraz temat sztuki, będące syntezą najważniejszych zagadnień w kontekście społecznym.

Krajobraz traktowany przez naszych południowych sąsiadów jako dobro narodowe, w nowym atlasie jest swego rodzaju wspólnym mianownikiem dla przedstawienia aktualnych badań. Dużo uwagi poświęcono aspektom społecznym i kulturowym – na przykład szczegółowo opisano typy zabudowy i genezę wszystkich jednostek osadniczych. Zaprezentowano wiele interpretacji danych dotyczących użytkowania oraz pokrycia terenu, zwracając szczególną uwagę na zachodzące przemiany. Wielokrotnie podjęto próby syntezy informacji za pomocą kartowania jednostek typologicznych. Jednym z nich jest mapa krajobrazu współczesnego wykonana na podstawie aktualnego użytkowania terenu. Udział poszczególnych elementów obrazuje przyjęte nazewnictwo – w charakterze addytywnym: krajobrazy z dominacją łąk: łąki z lasami, łąki z lasami i polami, łąki z lasami i osadnictwem itd. W tym przypadku wskazano 35 różnych typów krajobrazu. Podobne jednostki wyznaczono bazując na innych komponentach krajobrazu.

Podsumowaniem tych badań jest mapa typologii charakteru krajobrazu Republiki Czeskiej (skala 1:500 000). Powstała ona poprzez nałożenie na siebie trzech podziałów: względem genezy osadnictwa, użytkowania oraz ukształtowania terenu (Tabela1, Ryc. 1).

Tabela 1. Elementy składowe mapy charakteru krajobrazu Republiki Czeskiej
Opracowanie własne na podstawie: Low J., Culek M., Hartl P, Novák J. (Hrnčiarová, Mackovčin, Zvara 2010 s. 198)

Autorzy podkreślają, iż celem atlasu jest przede wszystkim synteza i interpretacja współczesnego krajobrazu, który jest wynikiem interakcji różnorodnych czynników (w nawiązaniu do złożeń EKK). Zestawienia typologiczne pozwalają na łatwe wskazanie elementów wyróżniających poszczególne obszary. Budują one unikalny krajobraz miejsca oraz są często podstawą lokalnej tożsamość, warunkującej skuteczność partycypacji społecznej. Owa synteza zasobów, przedstawiona w postaci typów krajobrazów, pozwala na nieco inne spojrzenie na otaczającą przestrzeń. Cenne jest tutaj oderwanie od podziałów administracyjnych, które często uniemożliwiają skuteczną działania w szerszej skali. Zmiana optyki na jednostki krajobrazowe, daje możliwość bardziej efektywnego zarządzania w nawiązaniu do specyficznych warunków miejsca. W wielu krajach, takie jednostki są podstawowym polem badań zasobów oraz formułowania szczegółowych celów i zadań. Metoda ta ma wiele innych zastosowań we współczesnej gospodarce przestrzennej – szczególnie w skali regionalnej i subregionalnej gdzie krajobraz powinien być synonimem wspólnego dobra.

Ryc. 1. Mapa charakteru krajobrazu Republiki Czeskiej (północny fragment kraju) Żródło: Low J., Culek M., Hartl P, Novák J. (Hrnčiarová, Mackovčin, Zvara 2010 s. 198)

Reasumując niniejszy atlas należy postrzegać również jako wielki projekt edukacyjny, który wpisuje się narodową strategię uwrażliwiania mieszkańców na piękno rodzimego krajobrazu. Całość opracowania zostało sporządzone na wysokim poziomie kartograficznym, jednocześnie w przystępny sposób zredagowane z myślą o przeciętnych odbiorach. Poszczególne ilustracje (schematy, przekroje, wizualizacje, zdjęcia lotnicze) posiadają proste komentarze, koncentrujące się na istocie problemu, a także wnioski dotyczące gospodarki przestrzennej. Czeski atlas wykonały jednostki naukowe wyłonione w ramach konkursu, łącznie pracowało nad nim ponad 300 autorów. Wartość projektu realizowanego w latach 2004-2010 wynosiła ponad 50 mln koron czeskich (ok. 7,6 mln zł). Atlas jest udostępniony on-line (www.mzp.cz/cz/atlas_krajiny_cr).

Przyjęcie koncepcji krajobrazowej, jako nadrzędnej formy dla atlasu narodowego, pozwoliło na wypracowanie wspólnej narracji we wszystkich rozdziałach.  Jednocześnie, skutecznie realizowane są utylitarne cele wdrożeniowe, które stanowią istotę tego typu opracowań. Zasadnym wydaje się stwierdzenie, że z uwagi na wspólną historię i zbliżony kontekst geopolityczny, Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej jest dla nas najlepszym punktem odniesienia w procesie poszukiwania nowatorskiej formuły Atlasu Narodowego.