Studia i analizy krajobrazowe dla zabytkowego parku w Żelaźnie

W ramach opracowania pt. Kwerenda oraz interpretacja źródeł historycznych i opracowań nt. założenia pałacowo-parkowego w Żelaźnie (pow. kłodzki). Analiza zasobów kulturowych i kompozycji założenia oraz propozycje działań konserwatorskich, zleconych przez Fundację Pałac Żelazno, przeprowadzony został szereg badań kameralnych i terenowych.

Nazwa opracowania: Kwerenda oraz interpretacja źródeł historycznych i opracowań nt. założenia pałacowo-parkowego w Żelaźnie (pow. kłodzki). Analiza zasobów kulturowych i kompozycji założenia oraz propozycje działań konserwatorskich.
Autorzy: Artur Kwaśniewski, Łukasz Dworniczak
Współpraca:  Mariusz Krynicki, Iga Solecka
Zamawiający: Fundacja Pałac Żelazno
Nazwa obiektu: Zabytkowy zespół pałacowo-parkowy w Żelaźnie (gm. Kłodzko)
Stadium: studia przedprojektowe
Data wykonania opracowania: Wrocław, sierpień 2015

Zakres kwerendy

• kwerendę oraz interpretację przekazów źródłowych i opracowań dla zespołu pałacowo-parkowego w Żelaźnie (m.in.: analiza map topograficznych oraz wybranych materiałów kartograficznych, jak również fotografii, pocztówek, artykułów, opisów a także danych statystycznych, czy rysunków architektoniczno-budowlanych);
• konkluzje z kwerend i inwentaryzacji terenowych;
• analizy zasobów (ich wykaz, ocena oraz wnioski projektowe).

Pliki do pobrania:
>> część tekstowa (.pdf)
>> inwentaryzacja zasobów krajobrazowych (.jpg).

Po przeprowadzeniu kwerend oraz inwentaryzacji terenowej, opisano  fazy rozwoju przestrzennego zespołu pałacowo-parkowego oraz jego strefowanie, wynikające z funkcji oraz kompozycji poszczególnych części założenia. Wydzielono 6 stref: strefę otoczenia pałacu, parku (ogrodu krajobrazowego), strefę ogrodu przed palmiarnią, ogrodów użytkowych, zabudowy gospodarczej oraz terasy zalewowej i skarpy nad rzeką Białą Lądecką. W opracowaniu scharakteryzowano również cechy historycznej kompozycji parku w Żelaźnie, które stanowić mogą ważną inspirację w procesie ekspozycji walorów założenia.

Składająca się z trzech faz analiza zasobów określa informację o zasobach oraz ich waloryzację,
a także wnioski projektowe oraz konserwatorskie. Na zakres badań składa się układ funkcjonalno-przestrzenny, środowisko przyrodnicze, kulturowe, jak również układ kompozycyjno-krajobrazowy. Dane przedstawiono za pomocą tabeli oraz graficznie w postaci mapy „Inwentaryzacja zasobów kulturowych oraz elementów układu kompozycyjno-krajobrazowego”, sporządzonej na tle mapy
do celów projektowych.

Wnioski z kwerendy

 Charakterystyczne cechy historycznej kompozycji parku w Żelaźnie
– potraktowanie parku jako przedpola pałacu – jest to charakterystyczna cecha zmian jakie nastąpiły w II p. XIX w., ale zapoczątkowana w II p. XVIII w. – tendencje umieszczania siedziby „w naturze”
(w otoczeniu parku krajobrazowego);
– czytelne zarysowanie granic zespołu pałacowo-krajobrazowego (i parku) oraz staranne ukształtowanie strefy wjazdowej – w postaci reprezentacyjnej bramy z kordegardą;
– główne elementy układu komunikacyjnego – plac za brama parkową, dwie drogi, podjazd przed frontem pałacu – tworzą „obwodnicę parkową” ukształtowaną być może na wzór angielskich rozwiązań tego typu (belt) stosowanych od połowy XVIII w.
– staranne zakomponowanie frontowych polan ozdobnych zawartych w obrębie obwodnicy, które tworzyły przedpole pałacu – rozmieszczone były tu oszczędne akcenty, które nie konkurowały
z architekturą rezydencji;
– polany przedzielone prostokreślnym kanałem były ozdobione w nieregularny sposób przez nieduże klomby, fontanny, solitery i pojedyncze egzoty – należy to postrzegać jako najistotniejszą cechę partii reprezentacyjnej parku w stylu krajobrazowym;
– najważniejsze akcenty kompozycyjne ulokowane są na głównej osi założenia (ozdobna brama, historyczne klomby roślin, fontanna, gł. wejście do pałacu, gołębnik), a komunikacja parkowa jest poprowadzona w taki sposób aby umożliwić ich podziwianie z różnych punktów i w stosownej odległości;
– elementy wystroju parku, rozmieszczone w obszarze całego założenia były zarazem istotnymi składnikami kompozycji przestrzennej – akcentowały osie widokowe i wnętrza parkowe, determinowały układ komunikacyjny (np. lokalizacja gołębnika na przecięciu trzech osi);
– drogi w parku były kształtowane w taki sposób aby kierować wzrok gości na pałac (lub jego eksponowane części) oraz inne akcenty krajobrazowe (np. osie widokowe z głównego podjazdu
i mostków). Ścieżki w partiach ozdobnych parku były prowadzone swobodnie (ograniczenie linii prostych) w nawiązaniu do ukształtowania terenu;
– wartością kulturową jest również kierunek ruchu, któremu została podporządkowana orientacja mostków (kierują one wzrok na fasadę pałacu i budynek bramny);
– kanał wodny (młynówka napędzająca maszyny fabryki włókienniczej oddalonej ok. 1 km od parku) został potraktowany jako walor, wykorzystany w kompozycji całego założenia jako główny element założenia wodnego starannie „wtopiony” w układ osi i ciągów widokowych;
– strefy ozdobne parku zlokalizowane były wyłącznie w pobliżu pałacu – przed główną elewacją oraz (najprawdopodobniej) przy palmiarni. Dalsze partie były kształtowane w bardziej naturalny sposób;
– kolekcyjny charakter roślinności parkowej (gł. gatunki egzotyczne, sezonowo eksponowane w parku) oraz nadzwyczaj rozbudowane zaplecze ich uprawy – charakterystyczną cechą typowa dla ogrodów krajobrazowych XIX w. było wystawianie egzotycznych roślin oranżeryjnych (np. palm, bananowców, agaw) na trawniki przed ogrodową elewacją pałacu i włączanie ich do kompozycji krajobrazowej;
–  świadomie  wykorzystano  konfigurację  terenu  dla  ukształtowania  trzech  stref krajobrazowych: strefa „górska” (na skarpie), strefa „nizinna”, strefa nadrzeczna (dolina rzeki przy jej korycie);
– urozmaicone ukształtowanie terenu historycznie było starannie eksponowane – mowa tu nie tylko
o skarpie wzdłuż drogi dojazdowej, ale również o małych lokalnych wzniesieniach, nieckach retencyjnych itd.
– zagospodarowanie terasy zalewowej rzeki Białej – rzeka wraz z fragmentem jej doliny zostały włączone do kompozycji parku;
– otwarty krajobraz – widok (na wieś) w kierunku południowym stanowią integralny element kompozycji parku.

Zasady te świadczą o wyrafinowanej kompozycji parku w Żelaźnie i powinny stanowić inspirację dla projektantów i gospodarzy obiektu.

Ilustracja w nagłówku: Zabudowa majątku Niederhof w Żelaźnie na zdjęciu lotniczym z 1924 roku. Fotografia w zbiorach Herder-Institut w Marburgu, zespół Hansa-Luftbild, sygn. 59269