O krajobrazie wsi Tarczyn

Krajobraz kulturowy Tarczyna jest rezultatem wielowiekowych przemian zagospodarowania przestrzeni, zdeterminowanych przez cztery zasadnicze procesy:
– lokację wsi na prawie zachodnim, zapewne w jeszcze przed połową XIII wieku;
– proces wtórnej feudalizacji wsi w XVI-XVIII w. i jego następstwa,
– proces modernizacji wsi i gospodarki rolnej w 2. połowie XIX i początkach XX wieku,
– proces zaniku funkcji rolniczych – od lat 80. (?) XX w., a zwłaszcza po zmianach ustrojowych i gospodarczych Polski w 1989 roku.

Charakterystyczne cechy krajobrazu kulturowego wsi Tarczyn

Dokonując charakterystyki krajobrazu kulturowego zgodnie ze współczesnymi standardami metodologicznymi należy cechy reprezentatywne i charakterystyczne rozpatrywać na dwóch poziomach ogólności:
– jako wyznaczniki krajobrazu – cechy związane w ustalonym i naukowo zdefiniowanym typem krajobrazu,
– jako wyróżniki – z uwagi na cechy fizyczne, rozwiązania typologiczne, status prawny obiektów zabytkowych itp.

Wyznacznikami krajobrazu kulturowego Tarczyna są:
– wiejska (rolnicza) funkcja osady, średniowieczna metryka, kolonizacyjna geneza;
– odrębność, swoistość lokalizacji i rozplanowania w stosunku do okolicznych osad o analogicznej funkcji, metryce i genezie;
– turystyczny charakter góry Tarczynki jako wybitnego punktu widokowego przed 1945 rokiem – o drugorzędnym znaczeniu w skali Śląska, ale istotnym w odniesieniu do okolic Wlenia.

Za wyróżniki krajobrazu kulturowego Tarczyna można uznać:
– sposób ekspozycji zabudowy wsi w krajobrazie – położenie na wierzchowinie grzbietu górskiego, w otoczeniu pól (które uległo częściowemu zawężeniu dopiero w ostatnich dekadach z powodu zaprzestania uprawy na większej części gruntów ornych i postępującej od co najmniej ćwierćwiecza sukcesji naturalnej);
– zwarty obszar zabudowy – zapewne zbliżony do pierwotnego (z czasu lokacji na prawie zachodnim);
– zachowany układ dróg międzywioskowych – naruszony jedynie na krótkich odcinkach;
– czytelny układ łanowy pól – utrwalony przez bieg miedz i dróg międzyłanowych,
– relikty dawnego placu wiejskiego – czytelne po wschodniej stronie ulicy wiejskiej, a także w podziałach katastralnych;
– zachowana i czytelna historyczna socjotopograficzna struktura zabudowy – z dawnymi gospodarstwami kmiecymi, zagrodniczymi i chałupniczymi,
– czytelna struktura zagospodarowania kmiecych dawnych parcel zagrodowych – położenie domu od północy, stodoły od strony pól, wozowni od strony ulicy wiejskiej, budynku inwentarskiego naprzeciw domu; relikty sadów owocowych – zachowane na tyłach parcel;
– pozostałości śródpolnych alej drzew owocowych, głównie czereśniowych;
– obecność lasów na obrzeżu pól – zdeterminowana przez czynniki przyrodnicze (strome zbocza Masywu Tarczynki i doliny potoków) oraz kulturowe (las stanowił część potencjału gospodarczego w szlacheckich majątkach ziemskich i gospodarstwach chłopskich);
– pojedyncze śródpolne zagajniki;
– relikty rozplanowania i zabudowy kolonii Przyszów.

Tożsamość krajobrazowa Tarczyna

Na tożsamość krajobrazową Tarczyna składają się również:
– tradycje miejscowe:
— „militarna”, związana z faktem kwaterowania wojsk na pola tarczyńskich w okresie wojny siedmioletniej (1756-1763), utrwalona przed 1945 rokiem w nazwie „Świerku
Laudona” i „Placu Laudona”;
— „turystyczna” (zob. wyżej);
— gospodarcza – dziś już zapomniana, związana z trójpolową uprawą zbóż, dawną hodowlą owiec, produkcją sukna lnianego, funkcjonowaniem karczmy sądowej i
przydrożnej gospody;
– specyfika środowiska przyrodniczego:
— geologiczna przeszłość, której materialnym przejawem jest ukształtowanie terenu oraz jego tworzywo:
–> „kwarcyt z Tarczyna” – rodzaj zlepieńca występującego tylko w okolicach Tarczyna, uznany przez geologów za wyróżnik litologiczny i ochrzczony nazwą własną,
–> lidyty – zaliczane do kamieni ozdobnych (spotykane na polach),
–> wody żelaziste – będące jedną z form wód mineralnych (uwidaczniające się w źródliskowych partiach potoków);
— rozrzeźbienie Masywu Tarczynki dolinami potoków – które „promieniście” rozchodzą się względem centrum Masywu, który zajmuje zabudowa Tarczyna.

Opracowano na podstawie: Artur Kwaśniewski, Studium historyczne nt. przemian krajobrazu kulturowego wsi Tarczyn (gm. Wleń). Wrocław, czerwiec-lipiec 2017 (aktualizacja: 12.11.2017), maszynopis

Zapraszamy do obejrzenia innych wpisów na temat wsi Tarczyn: www.dworniczak.com/tarczyn